فلسفه‌ی انجام تحقیقات مردم‌شناسی چیست؟

اولین گام برای درک فلسفه‌ی هر پدیده‌ای شناخت آن پدیده در گذر تاریخ است. پیدایش مردم‌شناسی به مثابه‌ی یک علم در حقیقت به سال‌های دهه‌ی 60 قرن نوزده‌ی میلادی بر می‌گردد (فکوهی، 1383، ص 51)؛ زمانی که فعالیت‌های استعماری اروپایی در حال رشد و شکوفایی بود! اولین تحقیقات مردم‌شناسی جنبه‌ی کاربردی (Applied) داشتند. «اولین بار انسان شناسان از طریق دستگاه‌های استعماری وارد کار شدند و اولین خواسته‌های کارفرمایان از این رشته نیز پژوهش‌های کاربردی بوده است. اولین بار دولت‌های اروپایی جهت نیل به اهداف خود انسان‌شناسان را استخدام می‌کنند. مهمترین مؤسسات پژوهشی آن دوران نیز اغلب وابسته به وزارت امور مستعمرات بوده‌اند» (فکوهی، مقاله‌ی اینترنتی). دولت‌ها اغلب از مردم‌شناسان می‌خواستند تا اطلاعات خود را برای کمکِ به انطباق مردم بومی با دستاوردها و فرهنگ غربی، به آنها بدهند. یکی دیگر از زمینه‌های کار انسان‌شناسان اولیه، پروژه‌های اقتصادی است.کشورهای اروپایی به محض ورود به کشورهای دیگر غالباً با سیستم‌های اقتصادی‌ای مواجه می‌شدند که برایشان قابل درک نبود. سیستم‌هایی که پول و بازار نداشت، غالباً با مبادلات پایاپای اداره می‌شد و به جای مالکیت از مفهوم بهره‌برداری استفاده می‌کرد. یکی دیگر از حوزه‌های پژوهش کاربردی انسان‌شناسی در گذشته، حیطه زبان‌شناسی است. مسلماً استفاده از مترجمان بومی می‌توانست تا حدودی مسائل ارتباطی اروپائیان را با بومیان حل کند ولی آنها به همین حد کفایت نکرده و به شناخت و ثبت هرچه بیشتر زبان‌های بومی پرداختند. یک پروژه این بود و پروژه دیگر تقویت زبانهای اروپایی (فکوهی،‌ مقاله‌ی اینترنتی)
اما فلسفه‌ی تحقیقات انسان‌شناسی تنها به مردم‌شناسان اولیه و استعمار محدود نمی‌شود. مردم‌شناسی دانش بررسی نوع بشر است. اساسی‌ترین هدف مطالعات انسان‌شناسی، ‌تبیین انسان است. انسان‌شناسی به منشأ پیشرفت انسان و موقعیت گروه‌هایی که راه و روش زندگی متمایز دارند و نیز محدودیت‌هایی مختلف و ظرفیت‌های ذاتی انسانی می‌پردازد. انسان‌شناسی، گذشته و حال و هم چنین کار و فعالیت موجود انسانی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. نقش مخصوص انسان‌شناسی در میان سایر علوم در ترکیب واحد روش‌های کل‌گرایی تاریخی و تطبیقی آن است. رفتار انسان محصول روابط متقابلی است که در داخل نظام فرهنگی رخ می‌دهد. یعنی هر جنبه‌ی معینی از زندگی بشری را باید بر اساس رابطه‌ی آن با جنبه‌های زندگی او مورد بررسی قرار داد (فرخ‌نیا، 1384،‌ ص 3). دامنه‌ی تحقیقات مردم شناسی در برگیرنده‌ی همه‌ی انسان‌ها در همه‌ی زمان‌ها و همه‌ی ابعاد انسانی می شود. هسته‌ی مطالعات مردم‌شناسی را مقوله‌ی فرهنگ و اینکه فرهنگ از سرشت آدمی است تشکیل می‌دهد.
کنجکاوی و جستجوی حقیقت یکی دیگر از فاکتورهای انجام تحقیقات مردم‌شناسی است. انسان بر آن است که خود را بشناسد بنابر این در پی یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌ها با سایر همنوعان خود است. بدین ترتیب از طریق مکانیسم مقایسه، ‌انسان خود را از دیگری جدا کرده و هویت می‌یابد. پژوهشگر انسان‌شناس نه تنها خود و واقعیت را مطالعه می‌کند بلکه از آن هم بیشتر درون این واقعیت وارد شده و توصیف آغاز می‌کند و بیشتر پرسش می‌آفریند تا پاسخ. در واقع، ‌آن چیزی را که انسان‌شناسی در پی آن است تنها جزیی از آرزوی بیکران شناخت خودمان است؛ ما کنجکاوی خود را در نظاره‌ی هنر،‌ فلسفه و مذهب می‌توانیم ببینیم. البته تا زمانی که در محیط خود زندگی می‌کنیم، ‌چون همه چیز برای ما آشناست، حس کنجکاوی ما زیاد تحریک نمی‌شود؛ اما اگر به خارج از مرز فرهنگی خود پا بگذاریم، ‌شدت کنجکاوی خود را می‌توانیم دریابیم. انسان موجود کنجکاوی است که می‌خواهد به همه‌ی رازهای هستی و مسائل موجود در طبیعت بیکران و دیگر سیارات پی‌ببرد (فرخ‌نیا، 1383، ص 44).
از دیگر جنبه‌های تحقیقات مردم‌شناسی، بُعد روشنفکری آن است. به این معنا که با شناخت اقوام و ملیّت‌های گونه‌گون و کوشش در راه شناخت انسان به معنای کلی آن و دست‌یابی به جزئیات فرهنگ‌های مختلف بتوان درک بهتری از همدیگر پیدا کرد. فرهنگ‌ها مدام در حال تغییر هستند؛ هر نوع تغییری که در یکی از این فرهنگ‌ها رُخ می‌دهد بر بیشتر فرهنگ‌های دیگر نیز تأثیر می‌گذارد. انسان‌ها در جوامع مختلف با آگاهی از فرهنگِ ملّت‌های دیگر در تمامی ابعاد آن بهتر خواهند توانست ارتباط سالم و بدور از سلطه را بر قرار سازند ـ هر چند همین اطلاعات می‌تواند در جهت عکس نیز مورد استفاده قرار گیرد.
از دیگر دلایل انجام تحقیقات مردم‌شناسی مسئله‌ی برنامه‌ریزی است. امروزه دیگر بدون توجه به دستاوردهای علومی مانند جامعه‌شناسی، ‌روان‌شناسی و مردم‌شناسی نمی‌توان دست به احداث پروژه‌های بزرگ زد. مخصوصاً در کشورهایی نظیر ایران که با تنوع جغرافیایی و فرهنگی زیادی رو‌به‌رو‌ست. در پیاده کردن طرح‌های ملّی در سطحی وسیع توجه کردن به فرهنگ‌های بومی یکی از شروط اساسی در انجام موفقیت‌آمیز آن است.

جمع‌بندی
با توجه در آن چه گذشت فلسفه‌ی تحقیقات مردم‌شناسی را در چند مورد می بینم: مردم‌شناسی به مثابه‌ی یک علم مقارن بود با توسعه‌ی استعمار. به دلیل ادعای آن زمان مردم‌شناسی در شناخت جوامع ابتدایی و ساده که به نظر دولتمردانْ همان جوامع مستعمره بودند، ‌بسیار طبیعی بود که به مردم‌شناسان روی آورند. مردم‌شناسان از همان زمان به تحقیقات روی آوردند و گنجینه‌های پُربهایی از توصیف آن جوامع را در اختیار ما گذاشتند.
کنجکاوی انسان برای درک خود و دیگران یکی دیگر از ریشه‌های تحقیقات مردم‌شناسی است. انسان همواره می‌خواهد بشناسد و تاریکی‌ها را کنار بزند. جهانگردان و ماجراجویان تنها برای دیدن شگفتی‌ها خود را به دست سرنوشت می‌سپردند. شناخت دیگری راهی برای شناخت خود است و از اینجا بود که مردم‌شناسانِ بزرگی تن به تبعید داده در دورافتاده‌ترین نقاط دنیا تحقیقات مردم‌شناسی را پایه‌گذاری کردند.
آرمان‌های روشنفکری برای وحدت همه‌ی انسان‌ها و دوری از نزاع در بین آنها نیز یکی دیگر از محرک‌های تحقیقات مردم‌شناسی است. شناخت برای برقراری روابط بهتر.
و در آخر تحقیقات مردم‌شناسی می‌تواند راه‌کارهایی را در آینده پیش روی ما قرار دهد تا با توجه به آن چشم‌اندازها به توان بیشترین استفاده و کمترین خسارت را دید.

کتابنامه:
فرخ‌نیا، رحیم؛ روش‌ها، ‌رویکردها و داده‌ها در مردم‌شناسی، انتشارات دانشگاه بوعلی سینا، 1384.
ریویر،‌ کلود؛ درآمدی بر انسان‌شناسی، ناصر فکوهی، نشر نی، چاپ چهارم 1383.
فرخ‌نیا، رحیم؛ مقدمه‌ای بر مردم‌شناسی، انتشارات دانشگاه بوعلی سینا، چاپ سوم 1383.
فکوهی، ناصر؛ سخنرانی در دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران، به آدرس اینترنتی :
http://ensanshenasan.blogfa.com/8409.aspx