در ابتدا قصه بود / زایش رمان از فولکلور

اضافات/دست بر قضا: وقتی دونستم که مسافرت تبریزم طولانی می‌شه شروع کردم به نوشتن دو مطلب برای صد سال تنهایی که موقع برگشتن هر دو رو نمایش بدم. یکی راجع به جین اوستن و غرور و تعصب‌اش بود و دیگری گزیده‌هایی در باره‌ی رمان به زعم سامرست موآم. اما دست بر قضا موقع برگشتن هر دو را فراموش کردم برگردانم. اگه تا یه هفته‌ی دیگه که باز باید به تبریز برم گم و گور اش نکرده باشن آدم خوش شانسی‌ام. اما راجع به حال و هوای تبریز باید عرض کنم که «از آقایان و خانم‌هایی که قصد مسافرت به تبریز را دارند تقاضا می‌شود مسافرت خود را در حال «تعلیق» درآورده، یا«Cancel» فرمایند، ‌بدیهی است در صورت از دست دادن چشم و گوش و بینی هیچ مسئولیتی متوجه شهروند نخواهد شد».

قبل از آنکه ادبیات روایی به صورت مکتوب درآید، ‌گنجینه‌های بی‌پایان ادبیات شفاهی وجود داشتند که احتمالا هیچ کشوری نیست که از آن بی‌بهره باشد: افسانه‌هایی که در آن حیوانات، ‌انسان‌ها، ‌قهرمانان، ‌نیروهای طبیعت، ‌ایزدان درهم می‌آمیختند؛ ‌داستان‌های اعمال شگفت‌آور جنگاوران یا دلاوری‌های دهقانان، ‌«لودگی‌ها و جوانمردی‌ها»، ‌چرخه‌های سرودهای پهلوانی ژرمنی، ‌فرانسوی، ‌یوگسلاویایی یا روسی که یا آنها را بر روی پرده نقاشی می‌کردند یا به صورت آواز می‌خواندند و غیره. اگر کمی عقب‌تر برویم کتب مقدس هندوها،‌ کتاب مقدس، ‌تذکره‌ی اولیاء و ائمه،‌ داستان‌های هزار و یک شب را نیز می‌توان از اسلاف رمان به حساب آورد، ‌چه آنها نیز به نوعی داستان‌سرایی بودند. در روزگار ما سعی بر آن است که فهرستی از این داستان‌های غنی تهیه شود چون متعلق به فرهنگ عامه‌اند: بدین ترتیب در بخش فرانسوی‌نشین کانادا حدودا هفت هزار داستان گردآوری شده است. گاه این کار بر دوش نویسندگان می‌افتند و ایشان صورت جدیدی به داستان‌ها می‌بخشند: در قرن هفدهم شارل پرو به کمک مضامین موجود در فرهنگ عامه داستان‌هایش را نوشت،‌ برادران گریم در قرن نوزدهم نیز مشابه این کار را در آلمان انجام دادند و هانری پورا، ‌نویسنده‌ی معاصر، ‌در اوورنی ده جلد کتاب گنجینه‌ی داستان را چاپ کرد. متخصصان فرهنگ عامه، ‌خاصه روس‌ها، ‌ساختارهای این داستان‌ها و هر نوع دگرگونی را در داستان از صورت اولیه تا حال بدان تن داده مطالعه می‌کنند، ‌از خلال موقعیت داستانی که شامل دو یا سه شخصیت باشد گاه چندین موقعیت دیگر زاده می‌شود، ‌از «صورت پایه صورت‌های مشتق» به وجود می‌آید.
میرچا الیاده نشان داد که ادبیات شفاهی ـ در شکل‌های روایی‌اش که ما بدان علاقه‌مندایم ـ در اصل با دین در هم آمیخته است. ادبیات شفاهی اسطوره‌هایی را در بطن خود دارد که، ‌در جوامع باستانی، ‌«داستان‌های واقعی» محسوب می‌شوند چون در باره‌ی وقایع حقیقی، ‌ماجراجویی‌هایی قهرمانانه و آفرینش جهان سخن می‌گویند. مفهوم اسطوره متحول شد و مترادف با داستان تخیلی و آفرینشی خیالی شد که با این حال به عنوان نقطه‌ی آغاز واقعیت موجود را حفظ می‌کند: «شخصیت‌های قصه‌ها یا افسانه‌ها صرفا خدایان باستانی‌اند، ‌ماجراجویی‌های این اسطوره‌ها یا دیگر چندان اهمیتی ندارند یا دیگر در اذهان تقریبا فراموش شده‌اند.» الیاده با نزدیک شدن به داستان اورفه، ‌حماسه‌های صحراهای روسیه و سیبری، ‌داستان‌های بابلی یا پولینزی انگاره‌های مشابهی را باز می‌یابد: «تقریبا همه[ی داستان‌های شفاهی] حول فرد جوان و جسوری می‌چرخد که باید از آزمایش‌ها و خوان‌های متعددی عبور کند: اگر موفق شود که تمام این مشکلات را پشت سر بگذارد، ‌به همین نحو آشنا به اسرار غیب و قهرمان می‌شود[...] معدوداند سرودهای حماسیی که در آنها ماجراجویی‌هایی برای آشنایی قهرمانان با اسرار غیب وجود نداشته باشند یا قهرمانان با اژدها بجنگند، ‌به درون دوزخ نیفتند،‌ یا به مرگی دچار نشود که پس از آن رستاخیزی معجزه‌آسا رخ دهد.» آشنایی با این اسرار بستگی به وضعیت انسان دارد، ‌همان وضعیتی که قصه‌ها آن را به عنوان موقعیت کلیدی مطرح می‌کنند: «ادبیات شفاهی در مجموع ضرورت رنج کشیدن و مردن در این جهان را نشان می‌دهد،‌ بدان منظور که بیاموزیم که از مرگ نهراسیم و هنر رستاخیز را به انقیاد خود درآوریم.» همین مضمون برای ادبیات مکتوب حکم اطلاعات پایه را دارد: ویلهلم مایستر اثر گوته داستان یک «نوآموز» است مثل هر عنوان دیگری با اسم‌های مختلف: سرخ و سیاه اثر استاندال، ‌ژان‌کریستف اثر رومن رولان، ‌انیسه اثر آراگون، رمان‌های برنانوس یا مالرو. بنابراین ادبیات شفاهی روایی یادگار عظیم انسانیت است، ‌این ادبیات مجموع سنت‌ها و اعتقادات است، ‌با تغییر عمیق آن خاطره‌ی اعمال برجسته و آیین پهلوانی و رسوم ایزدان پایدار می‌ماند، ‌بر اساس واقعیت تثبیت می‌شود و بر اساس وقایع خارق‌العاده ساخته می‌شود. ادبیات شفاهی روایی محصول وجدان‌های بی‌شماری است که پرس و جو می‌کنند و می خواهند جهان را تبیین کنند.‌ (جهان رمان، ترجمه نازیلا خلخالی)